Røður hjá landsstýrismanninum

Røða hjá Djóna Nolsøe Joensen, landsstýrismanni -

Aðalfundur Føroya Lærarafelags 29. apríl 2023

Góðu lærarar, skúlaleiðarar og nevnd Føroya Lærarafelags.

Tøkk fyri innbjóðingina, og at eg fái høvi til at bera tykkum eina heilsan á aðalfundi tykkara.

Tykkara arbeiði hevur ein sera týðandi leiklut í okkara samfelagi. Fólkaskúlin er grundarlagið undir útbúgvingarverkinum, og tað er í fólkaskúlanum, at útbúgvingarligu lunnarnir verða lagdir undir framtíðini hjá okkara komandi ættarliði. Fólkaskúlin er eisini øðrvísi enn aðrir útbúgvingarstovnar, tí her snýr tað seg um at menna barnið og tann unga, frá tí tey eru seks til sjey ára gomul og næstu 10 árini. Umleið helvtin av næmingunum heldur fram í tíggjunda flokki og ein slakur triðingur gongur í forskúla.

Fólkaskúlin hevur eina alstóra og fjølbroytta uppgávu, tí talan er umframt um fakligu læringina at búgva næmingarnar til lívið, har teir skulu ogna sær førleikar til sjálvstøðugt og í felagsskapinum at taka støðu til lívsáskoðanir, siðafrøði og fólkaræði og geva teimum áræði og førleikar at megna avbjóðingar, at samstarva og luttaka í einum sosialum felagsskapi.

Tað eru høg mál, sum eru karmur um tykkara arbeiði, og sum ásett eru í fólkaskúlalógini, at skúlin skal skapa umstøður fyri uppliving, virkishugi og djúphugsan, so at næmingarnir kunnu menna sína  sannkenning, sítt hugflog og hug til at læra, og at teir kunnu venja síni evni til sjálvstøðuga meting, støðutakan og virkan og búnast í treysti til sín sjálvs og til teir møguleikar, sum eru í felagsskapinum.

Samstundis er hetta holl barlast, sum næmingurin hevur við sær víðari í lívinum bæði í útbúgving og arbeiði. Skúlin einsamallur megnar ikki hesa uppgávu, og tí er eins umráðandi, at foreldur og vit sum myndugleikar gera okkara til at arbeiði fólkaskúlans eydnast. At veita børnum og ungum bestu uppvakstrarumstøður og menningarmøguleikar er eisini  ein uppgáva, sum vit sum samfelag eiga at skapa karmar fyri, har tað er rúm fyri ymiskleika, og har hond verður tikin um einstaka barnið.

Vit vita, at skúlarnir hava torførar uppgávur at taka støðu til, og sum fylla nógv í tykkara arbeiði,  m.a. næmingar, ið hava sálarligar avbjóðingar, happing, skúlamøði og mistrivnaður. Hetta eru eisini partar av tykkara virkisøki, og sum nógvar væntanir eru um, at skúlin skal loysa. Her er sera umráðandi, at allir partar gera sítt ítasta,  og at skúlin saman við foreldrum, skúlamyndugleikum og ráðgevandi stovnum, gera fyriskipanir og finna loysnir, so at møguligt er at veita bæði einstøkum næmingum og skúlaflokkum nøktandi hjálp.

Tað tykist, sum at tørvurin á serligum fyriskipanum í fólkaskúlanum økist, ikki bara hjá okkum, men eisini í hinum Norðurlondunum, bæði talið av næmingum, sum fáa viðgerð fyri ADHD, næmingar sum hava ymsar sálarligar avbjóðingar og næmingar, sum eru nógv burtur frá skúla og ikki megna dagligu undirvísingina

Eg fari at vísa á tvey dømi, sum ikki beinleiðis eru úr fólkaskúlanum, men sum hava við børn og ung at gera. Fyrra dømi viðger týdningin, ið spæl hevur í barnaárunum og menningina í uppvøkstrinum. Seinna er um  útbúgvingarskipanina, serliga við atliti at krøvunum í fólkaskúlanum,  sum viðmerkjarin ikki heldur eru tíðarhóskandi og lagað til ein part av næmingunum.

Tað eru nógv, sum hava eina hugsan um, hvussu fólkaskúlin skal vera, men tað eru eisini nógv, sum royna at finna orsøkir, loysnir og skipanir, sum kunnu hjálpa børnum og ungum, sum ikki trívast  ella hava avbjóðingar.

Fyri einum ári síðani kom bókin, Lek og læring i et nevroperspektiv út í Noregi, har heilagranskarin, Per Brodal og Charlotte Lunde, psykiatari (sálarsjúkralækni) vísa á, hvussu annars góðar samfelagsligar ætlanir kunnu vera orsøk til, at børn ikki í nóg stóran mun fáa ment hugin, forvitnið og strembanina eftir at læra. Teirra grundsjónarmið er, at  børnini verða forðað í hesari menning, tí tað frælsa spælið er so at siga burtur. Bæði í dagstovnum, skúlum og frítíðarlívi, eru tað tey vaksnu, sum skipa spælið hjá børnunum, so tað frælsa spælið, sum er ein so grundleggjandi liður í teirra menningartilgongd, verður tikið frá teimum. Tað er í tí frælsa spælinum, at børnini menna mótstøðuføri, tey fáa mangan snuddin, læra og finna loysnir, og í spælinum saman við øðrum børnum, menna tey samstarv umframt, at frælsa spælið hevur ávirkan á  hugflog og áræði at finna uppá, sum er ein vantandi førleiki hjá nógvum børnum. Vit hoyra børn siga, at tey keða seg, vita ikki, hvat tey skulu gera, um ikki onkur vaksin er, sum leggur teimum lag á, ella tey fara til okkurt barnatiltak.

Per og Charlotte siga m.a. í einari samrøðu í TV2 í Noregi.

Børn spæla ikki bara til stuttleika, sigur Charlotta yvirlækni í psykiatri. Tað er týdningarmesta lærutíðin hjá einum barni. Taka vit spælið frá teimum, so endar tað galið. Hon sigur, at hon er stúrin um at síggja, hvussu nógv barnaárini eru broytt seinastu árini. Foreldur koyra síni børn til alt, sum tey skulu gera, til fótbólt, dans, ríðing og onnur ítriv. Tíðin, sum barnið hevur til sjálvstøðugt spæl, er um at hvørva. At triðja hvørt barn fær staðfest eina sálarliga avbjóðing, tað er ikki í lagi.  Hon vísir eisini á, at tað eru bæði gransking og skjalatilfar, sum vísa, at barnaárini eru broytt seinastu 10 - 15 árini. Børnini spæla minni úti, tey sita meira still og eru á talgildum pallum fleiri tímar um dagin, og hetta ávirkar teirra menning, og fleiri og fleiri børn fáa staðfest sálarligar avbjóðingar.

Heilagranskarin Per Brodal er samdur, at tað er ein stórur missur, at frælsa spælið verður tikið frá børnunum og vísir staðiliga  á, at frælsa spælið er av ómetaligum stórum týdningi fyri at menna evnini hjá børnum at  vera saman við øðrum menniskjum, har tey læra empati gjøgnum spæl. Tey fyrstu barnaárini hava avgerandi týdning fyri, hvussu heilin mennist, og hvussu menniskja lyndið verður myndað sinnisliga. Í  barnaárunum verða  skaptar óteljandi mongdir av bindingum millum nervakyknir, meðan barnið stendur í vøkstri.

Hann heldur eins og Charlotta,  at tað er eingin ivi um, at vantandi møguleikar fyri frælsum spæli kunnu føra til sálarligt órógv, tí at fyrstu barnaárini er spælið tann besti mátin hjá barninum at trívast. Tíbetur eru vit gjørd soleiðis, at spælið er ein drívmegi hjá barninum á sama hátt sum, at vit eta, tá ið vit eru svong.

Í vikuni hevði Jørgen Ravnsbæk Andersen, sum er stjóri fyri FGU í Norður Sælandi eina grein í blaðnum Altinget, har hann er rættiliga atfinningarsamur mótvegis útbúgvingarverkinum. FGU er fyrireikandi grundútbúgving, sum er fyri ung undir 25 ár, sum ikki hava ella eru í holt við eina ungdómsútbúgving, og sum ikki hava arbeiði. Hesi ungu eru ikki komin víðari eftir fólkaskúlan.

Í greinini vísir hann á, at vit eiga at tora at endurhugsa útbúgvingarverkið frá grundini av. Bæði samfelagið, næmingarnir og ungdómurin eru broytt seinastu tíggju ára skeiðini, men vit kunnu spyrja okkum sjálvi, um útbúgvingarverkið hevur fylt við, og um útbúgvingarverkið er lagað til tey ungu, ella tað í veruleikanum eru tey ungu, sum skulu passa inn í útbúgvingarverkið. Vit eru røsk at seta teimum ungu krøv. Í fólkaskúlanum hava næmingarnir upp til 51 royndir í níggju ár, námsætlanir eru heilt niður til vøggustovualdur og stórar uppgávur verða settar teimum ungu longu tíðliga í skúlaárunum. Harumframt skulu næmingarnir longu í tannáringaárunum velja lívsleið. Men so setur hann spurningin, hvat hendir við teimum, sum ikki passa inn í hesar karmar.

Hann sigur m.a.: Nógv ung undir 25 ár hava hvørki arbeiði ella eru í holt við eina útbúgving. Tað eru fleiri orsøkir til hetta, sosialar, fakligar og persónligar. Vit skulu hava væntanir til okkara ungu, men vit skulu eisini spyrja okkum sjálvi, um vit við høgum krøvum og fleiri royndum eru í holt við at leggja sovorðið trýst á tey ungu,  at tey føla, at tey ikki røkka til ella megna avbjóðingarnar.

Vit kundu til dømis givið teimum møguleika at roynt ymsar útbúgvingar og arbeiði. Latið tey sloppið undan at skula velja leið langt fram í tíðina í einum tíðarskeiði í teirra lívi, har tey júst hava slept barnaárunum. Hvussu skulu tey kunnu  vita, hvat tey fara at gera restina av lívinum, tá ið vit vaksnu ikki vita, hvussu okkara lív sær út um fimm til tíggju ár?

Útbúgving er ikki bara vitan og førleikar. Útbúgving snýr seg í eins stóran mun um at menna børn og tey ungu til virknar borgarar, at stíla fram ímóti, at okkara ungu í uppvøkstri og útbúgving ogna sær førleikar til lívsins mongu uppgávur.

Hesi dømi eru úr Noregi og Danmark, men tey eru tó ikki so fremmand fyri okkum, hvørki skipanin ella tíðin hjá børnum til tað frælsa spælið og ung, sum onkursvegna ikki passa inn í verandi karmar í fólkaskúlanum, og tí ofta mugu hava serligar fyriskipanir. Nógva virksemi hjá okkum ger eisini, at føroyski undgdómurin hevur havt góðar umstøður at fingið arbeiði.

Flestu foreldur eru á arbeiðsmarknaðinum, og tí hava vit sum samfelag skipað okkum soleiðis, at børnini eru í tryggum hondum á dagstovni, í skúla og frítíðarskúla. Í dagstovni og frítíðarskúla hevur spæl ein størri leiklut enn í fólkaskúlanum, og eisini ein partur av tí frælsa spælinum, men tað skulu altíð ávíst tal av vaksnum verða um børnini. Hetta eru stovnstreytirnar og tryggleikin.

Vit eiga tó á ongan hátt at undirmeta týdningin, ið tað frælsa spælið hevur fyri menningina hjá børnunum, og eiga tí at lata tey sleppa framat við hugskotum og fyriskipan, alt tað ber til m.a. í fríkorterum og at leggja dent á spæl í forskúla og byrjanarundirvísingini. Alt undir skipaðum viðurskiftum, tí at skúlin hevur ansingarskyldu allan skúladagin. Hetta er eisini eitt evni, sum myndugleikar eiga at hava við í sínum fyriskipanum, sum eigur at vera partur í námsætlanum og viðgjørt saman við foreldrum og skúlastýri. Vit kenna eisini hesar støður, at børn eru nógv á talgildum pallum. Hetta er ein avbjóðing, og her er skúlin eitt frístað, har skermnýtsla ikki er undirhald, men tá ið talgildir miðlar verða nýttir, so er tað sum liður í læringini, har tað er viðkomandi.

Tað er altíð gott at fáa íblástur frá øðrum, men samstundis umráðandi, at tær broytingar, vit gera í fólkaskúlanum, taka støði í okkara egnu viðurskiftum. At fólkaskúlin skal broytast frá grundinini av, eri eg ikki so sannførdur um, men at tillagingar eiga at verða gjørdar í fólkaskúlaskipanini. Hetta er eisini tað, sum landsstýrið hevur sett sær fyri, sum umrøtt er í samgonguskjalinum, m.a. at raðfesta flokslæraraleiklutin og styrkja tvílæraraskipanina í grunddeild, stytta skúladagin, endurskoða lærugreinabýtið og lækka talið av næmingum í hvørjum flokki. Hetta eru umfatandi mál, sum arbeitt fer at verða við í næstum.

Vit vita, at tað eru næmingar, sum hava avbjóðingar av ymsum slagi bæði fakligar og sálarligar, fleiri fáa staðfest ADHD og menningarórógv, at tað eru næmingar, sum ikki megna dagligu skúlagongdina, og at trivnaðurin er ymiskur. Tað er tí alt, ið bendir á, at átøk mugu gerast. Eg havi sett sjøtil á at menna flokslæraraarbeiðið, har játtanin hækkar frá 1. august, og sum skuldi verið ein byrjan til at bøtt um hetta týdningarmikla øki í skúlunum. Eisini havi eg virkað fyri, at játtanin til Bókadeildina hjá Føroya Lærarafelag er hækkað munandi, so at støðið kann haldast og møguleikar verða fyri talgildum tilfari. Tað er sera umráðandi, at okkara børn og ungu hava viðkomandi, kveikjandi og aldurssvarandi bókmentir, so lesiáhugin verður mentur. Vit vita frá lesivanakanningini, at her er støðan ikki nøktandi.

Ein arbeiðsbólkur hevur gjørt uppskot til broytingar í fólkaskúlalógini. Tilmælið fer nú til prentingar og verður eftir ætlan handað mær um eina góða viku. Tað verður spennandi at síggja, hvat arbeiðsbólkurin er komin til, og hvørji tilmælini eru. Umboð fyri bæði lærarafelagið og skúlaleiðarafelagið hava verið partar av hesum arbeiði, so eg vænti, at tit hava fingið sagt tykkara hugsan og borið fram tykkara sjónarmið. Eg skal so gera alt tað, eg kann at fáa neyðugar ábøtur settar í verk, tí einki er so umráðandi sum, at okkara børn og ungdómur trívast og hava bestu undirvísingar- og menningarmøguleikar.

Í februar fekk eg handað eitt álit um trivnað í fólkaskúlanum, við átøkum, sum skulu økja um sannlíkindini fyri, at børn við sálarligum og sosialum avbjóðingum trívast, mennast og læra, og í vár er eisini gjørd ein trivnaðarkanning, sum fer at verða løgd fram í næstum. Eg fari eisini at raðfesta hesi øki og seta arbeiði í verk sum grundarlag undir  trivnaðararbeiðinum í skúlunum.

Vit eru eisini í holt við at endurskoða námsætlanirnar. Tað er Nám, sum skipar arbeiðið, og fara tær fyrstu námsætlanirnar at verða settar í verk komandi skúlaár. Námsætlanir eru ein týðandi liður í tykkara arbeiði bæði tengt at undirvísingartilgongdini og fakliga læringini, har tann búnandi, trivnaðarliga og persónliga menningin hjá næminginnum eigur at vera ein sameindur partur. Tað er so umráðandi, at námsætlanirnar innihaldsliga fata um fjølbroytt og neyðug faklig evni, men eisini  tryggja, at næmingarnir fáa umstøður at hugsavna seg og fara í dýpdina við evnum, og at teir læra at nýta fleiri arbeiðshættir.

Vit tosa alt ov lítið um tær góðu upplivingarnar, sum eru í skúlunum, næmingar sum trívast og gera framstig, sum leggja fram áhugaverd avrik í verkætlanum og evnisarbeiðum, um seturskúlar og trivnaðarátøk. Vit eiga at leggja størri dent á at lýsa og greiða frá tí stóra og fjølbroytta arbeiði, sum dagliga fer fram á tykkara arbeiðsplássum. Tit kundu til dømis bjóða landsstýrimanninum á vitjan, tá ið serlig tiltøk eru og eisini greiða frá í miðlunum. Har ger tó Barnaløtan í Kringvarpinum eitt gott arbeiði við í jøvnum millumbili at vitja skúlar og eisini eru forvitnisligar frásagnir í  Píka 7 og Strok, sum øll børn og ung nú hava atgongd til.

Eitt tað týdningarmesta í tykkara arbeiði og í øllum arbeiði við børnum og ungum er, at tey uppliva kensluna av at eydnast, og at tey trívast. Hetta hevur stóra ávirkan á teirra sjálvsvirði og menning og røkkur inn í vaksnamannalívið. Fólkaskúlin eigur at leggja dent á eitt trygt og mennandi læruumhvørvi við fjølbroyttum virksemi, har handaligu og listarligu lærugreinirnar eiga at hava ein størri leiklut.

Fólkaskúlin er tykkara arbeiðspláss, og tí er eins avgerandi, at lærarar og leiðsla hava góðar umstøður, so tit virkisfús og við áræði kunnu verða námsfrøðiligi og fakligi kveikjarin, mennarin og vegleiðarin hjá okkara unga ættarliði. Landsstýrið hevur tí eisini sett sær fyri í samgonguskjalinum, at reglulig eftirútbúgving verður skipað fyri starvsbólkar skúlans, at endurskoða lærara- og leiðslutíð, og at skúlarnir fáa størri frælsi at skipa skúladagin, umframt tær ábøtur, sum skulu gerast í floksstødd, tvílæraraskipan og at menna flokslæraraarbeiðið.

Eg ynski tykkum ein góðan aðalfund og blíðan byr í arbeiði tykkara við vón um eitt mennandi samstarv partanna millum. Takk fyri.

Góðan dagin

Fyrst av øllum vil eg takka fyri, at eg eri boðin við til hesa ráðstevnu, har tit fara at umrøða eitt so týdningamikið evni, sum trivnaðurin hjá ungum.

Tey ungu, okkara komandi ættarlið, er eitt tað dýrabarasta vit hava, og er tað skyldan hjá okkum øllum, at gera okkara ítasta fyri tryggja, at okkara komandi ættarlið fær so góðar fortreytir sum møguligt fyri bæði at mennast og trívast.

Eg hugsi, at vit øll til tíðir gera okkum tankar um trivnaðin hjá teimum ungu, tí hetta evnið er nakað fyllir nógv har vit ferðast í tí dagliga, og ikki minst í miðlunum, bæði her í Føroyum og í grannalondum okkara.

Eg kann byrja við at fortelja um eina frásøgn, sum eg havi fingið frá einum persóni, sum hevur tilknýti til børn og ung í dag.

Fyri nøkrum árum síðani fekk viðkomandi til uppgávu, at stuðla einum næmingi í 4. flokki. Fyri at fáa eitt gott samband við hini í flokkinum, setti hon seg niður við allan flokkin og prátaði við tey, og har hon millum annað spurdi tey, hvat tey gleddu seg allarmest til.

Ein drongur segði, at hann gleddi seg mest til at pápin kom heim av skipinum, men beint eftir hetta, reisti ein annar drongur seg upp og segði: “eg gleði meg mest at fara á pensjón”……… Eina løtu stóð tíðin í stað hjá tí vaksna persóninum sum hevði sett spurningin, einamest tí hon sá, hvussu avgjørdur smádrongurin hann var.

Viðkomandi persónur fekk tíverri ikki høvið at spyrja henda smádrong, hví hann – longu í 4. flokki - gleddi seg at fara á pensjón. Í dag kunnu vit siga, at spurningurin gevur góða meining, ikki minst tá vit síggja yvirskriftina á fyrilestrinum um ta føroysku kvalitativu kanningina, sum Annika Helgadóttir Davidsen og Monika Mohr fara at leggja fram seinni, har tey ungu lýsa lívið sum eina uppgávu, har flugubein skal setast við nøkur avrik, soleiðis at tey kunnu fara á pensjón.

Hetta er eisini í samsvari við tað, sum týski sosiologurin, Harmut Rosa førir fram, har hann sigur, at vit sum borgarar – stór sum smá - kenna eitt trýst til alla tíðina at avrika, og at ferðin á “lívs-tokinum” økist alsamt soleiðis, at vit ikki tora at seta okkum á bonkin á perron’ini eina løtu at hugsa, merkja ella reflektera, tí tá er tokið farið framvið. Vit skulu avrika og renna skjótari og skjótari.

Vit kunnu so seta okkum spurningin um, hvussu trivnaður er millum ung í dag í Føroyum, harundir eisini næmingar í fólkaskúlanum.

Sum svar upp á henda spurning kunnu vit byrja við at ásanna, at tíbetur veksur okkara vitan um trivnaðin hjá børnum og ungum í Føroyum, soleiðis at vit í alsamt minni mun noyðast at gita, heldur enn at vita.

Føroysk gransking og føroyskar kanningar framdar bæði her í Føroyum, á Setrinum, og á útlendskum stovnum seinastu árini vísa, at ein stórur partur av teim føroysku børnunum og ungu hava tað gott og trívast, og er hetta gleðiligt.

Somuleiðis vísa hesar kanningar og gransking tó eisini, at tað enn eru nógv, sum ikki trívast, hóast tað nú eru nógv ár síðan Føroya Løgting í 1992 samtykti, at Barnarættindasáttmálin hjá Sameindu Tjóðum eisini skuldi galda í Føroyum; Barnarættindasáttmálin, sum sigur, at børn og ung hava rætt til eitt gott og trygt lív, men sum eisini áleggur teimum vaksnu at gera tað, sum er best fyri børnini.

Føroyskar og útlendskar frágreiðingar vísa greitt, at tey børn og ung, sum veruliga mistrívast ella stríðast við ringa sálarheilsu og hava tørv á hjálp, til tíðir kenna seg slept upp á fjall, og at tey vaksnu ikki hjálptu, hóast tey royndu at siga frá og biða um hjálp.

Vit síggja eisini, at talið á børnum og ungum, ið ikki koma í skúla, er vaksið nógv, og eisini er talið av næmingum sum ganga í serstøkum sernámsfrøðiligum skúlaskipanum og serstovum, økt munandi seinastu árini. Skúlaleiðarar og lærarar hava víst á, at eitthvørt má gerast fyri at hjálpa hesum næmingum, og er hetta eisini nakað sum tað nýggja aðalráðið, Barna- og útbúgvingarmálaráðið hevur sett sær fyri at kanna nærri og gera nakað við.

Tað er tó av týdningi at hava í huga, at tað, at trívast ella mistrívast, tað at hava góða heilsu ella ringa heilsu, er ikki eitt einfalt roknistykki sum skal ganga upp, og tí er neyðugt, at vit gera okkum stóran ómak. Vit mugu arbeiða miðvíst og langsiktað, og ikki finna upp á einfaldar hovsaloysnir, sum byggja á illa undirbygdar gitingar.

Tá tað er sagt, so eri eg av tí áskoðan, at tað er alneyðugt, at samfelagið sum heild áhaldandi raðfestir heilsu og trivnað hjá okkara børnum og ungum ovarlaga, tí hetta gagnar samfelagnum sum heild, men eisini tí, at hetta er nakað tey ungu bæði hava uppiborið og rætt til, og tí tey eru tey, sum skulu føra okkara samfelag víðari inn í framtíðina. Og júst í nærmastu framtíð fáa vit úrslitini frá nýggjastu trivnaðarkanningini í fólkaskúlanum, sum vit eru spent upp á at kunna brúka í okkara áhaldandi arbeiði fyri trivnaðinum hjá børnum og ungum.

Fyri til seinast at venda aftur til Harmut Rosa og “lívs-toki”, so hugsi eg, at tað er umráðandi, at vit tora at seta okkum á “perron’ina” eina løtu at hugsa, at vit tora at reflektera og fara í dialog; at vit tora at vita, at tað vit gera í dag, fer at fáa gagn um nógv ár.

Hetta er eisini í tráð við tað, sum avvarðandi ráðharri fyri barnaøki í Íslandi hevur sagt, tá hann segði, at tey átøk man ger innan hetta økið í dag, fer at bera frukt um 60 ár.

Sum avvarðandi landsstýrismaður innan barnaøkið í Føroyum, gleðir tað meg tí almikið, at eisini tit velja at seta tíð av, bæði til hesa ráðstevnu, har sjóneykan verður sett á trivnaðin hjá teimum ungu, men eisini at tit í tykkara dagliga yrki, vilja virka fyri betri trivnaði fyri okkara ungu, fyri okkara framtíð.

Eg ynski tykkum eina góða ráðstevnu, og gleði meg til at hoyra tær framløgur, sum verða her í dag.

Røða í sambandi við Pangea Føroyar 25. mars 2023 – Finala í støddfrøðikapping

Góðu næmingar, lærarar, foreldur og onnur, sum hava stuðlað og hjálpt til og ikki minst tit, sum skipa fyri kappingini Pangea Føroyar. Eg virðismeti tykkara arbeiði og takki fyri høvið at bera tykkum eina heilsan her í dag.

Tit næmingar hava nú í eina tíð arbeitt við ymiskum rokniuppgávum, har tit hava roynt tykkara hugflog og fakligu og kreativu evni. Og eg ivist onga løtu í, at tit hava ment tykkara vitan og førleikar innan støddfrøði, at tit hava grundað yvir ymsar spurningar og loysnir, men at tykkum hevur dámt avbjóðingarnar og hildið tað verið spennandi at luttikið. Tit hava arbeitt og hugsavna tykkum um støddfrøði, roknihættir og eisini um kreativa støddfrøði, har tit seta orð á støddfrøðina og vónandi sanna, at støddfrøði er at finna so at siga allastaðni og er eisini annað enn tøl og líkningar.

Pangea Støddfrøði kappingini er fyri næmingar í 3-9 flokki, har málið er at savna næmingar úr øllum landinum og geva teimum avbjóðingar og fáa teir at ásanna, at rokning kann vera bæði stuttlig og spennandi. Endamálið er at styrkja og vekja áhuga tykkara fyri støddfrøði, og at tit læra at nýta støddfrøðina sum eitt amboð bæði í roknitímunum og í praksis.

Fyriskipararnir hava saman við skúlunum ment skipanina støðugt hesi árini, vit í Føroyum hava luttikið í kappingini, og serliga síðani vit gjørdu okkara egnu Pangea Føroyar kapping í 2018. Kappingin í ár byrjaði við umleið 1000 næmingum í innleiðandi kappingini síðst í januar, har 13 skúlar luttóku, sum er umleið triðingurin av skúlunum.

Tit hava luttikið í semifinaluni 18. februar, og í dag hava tit so roynt tykkum í endaligu finaluni, har tit hava gjørt tykkara ítasta. 37 næmingar, 5 og 6 í hvørjum bólki, í 3. til 9. flokki hava dystast, og um eina løtu fáa tit so úrslitini.

Í Pangea støddfrøði kappingini verður dentur eisini lagdur á felagsskap. Við slagorðinum “Rokning sameinir” vilja tit vísa, at tað er ikki nóg mikið bara at verða best ella bestur, men at duga at stuðla hvørjum øðrum,  læra av hvørjum øðrum, og at gleðast saman um nádd úrslit. Tað er tað íborna forvitnið, kveikjandi hugburður, felagskapur og áhaldni, sum eru so grundleggjandi partar í læringini og ikki minst tær góðu upplivingarnar.

Tá ið eg var barn, helt eg ikki, at eg dugdi nóg væl at rokna. Eg var, sum vit siga, eingin ørn í rokning, og eg helt heldur ikki, at roknibøkurnar, sum vit høvdu, vóru serliga spennandi. Men tá ið eg nú hjálpi dóttir míni, sum gongur í 6. flokki, við rokniuppgávum, so er stórur munur á, hvussu áhugavert roknitilfarið er í dag bæði námsfrøðiliga og viðvíkjandi uppseting. Og eg hugsi, bara vit høvdu havt hetta tilfarið, tá ið eg var barn. Undirvísingartilfar hevur nógv at siga, so tit eru heppin, og eisini hava  skúlarnir fingið støddfrøðivegleiðarar, sum veita ráðgeving og hjálp í støddfrøðiundirvísingini.

Tað er altíð spennandi at vita, hvussu tað gekst, at síggja úrslitini, men samstundis mugu tit minnast til, at øll kunnu ikki vinna, men øll kunnu læra og fáa roynt síni evni. Tað ræður um at gera sítt besta, at luttaka við opnum sinni og læra av tí, sum tit gera, bæði tær røttu loysnirnar og tær, sum ikki góvu fult stigatal, ella vóru í so torførar at loysa ella kanska ikki so lættar at skilja. Við venjing vinna vit fram, annaðhvørt tað er við huga ella hond. Venjing skal til alt, og tað síggja vit kanska ofta best í ítróttakappingum.

Tit ungu eru framtíð okkara, og er tað sera umráðandi, at vit sum samfelag megna at geva tykkum áræði og førleikar, sum eru neyðug amboð, bæði tá ið tað ræður um útbúgving og arbeiði.

Eg vóni, at tit hava havt ein góðan dag við spennandi avbjóðingum og góðum upplivingum. Uttan tykkum var eingin kapping. Eg takki tykkum fyri tykkara luttøku og fari eisini at bera fyriskiparunum eina stóra tøkk, og ikki minst Uguri, sum hevur staðið á odda fyri kappingunum, og sum hevur gjørt eitt stórt arbeiði fyri, at Pangea Føroyar skuldi gerast veruleiki. Tøkk fyri.

Røða til landsfund hjá Føroya Ungdómsráði, 25. mars 2023

Góðu áhoyrarar

Fyrst vil eg takka Føroya Ungdómsráði fyri at hava bjóðað mær at siga nøkur orð í dag, nú tit hava tykkara árliga landsfund. Sum landsstýrisfólk í barnamálum, og harvið eisini ungdómsmálum, er tað mær ein heiður.

Í Barna- og útbúgvingarmálaráðnum síggja vit eina stóra øking í trupulleikum millum børn og ung. Skúlanoktan og skúlaaftran er vaksandi, nógv ung kenna seg stressað og hava ilt í sálini, og aldrin hava vit havt so nógv í skúlaskipanini við tørvi á serligari hjálp. Hví, kann man kanska spyrja. Svarið, ja, tað er neyvan eitt einfalt svar, sum gevur eina nøktandi forkláring.

Vit vita, at ein partur av forkláringini er, at vit eru meira tilvitað í dag, um teir tørvir og tær avbjóðingar, sum børn og ung dragast við, og tí kemur hetta eisini fram í ljósmála. Tað er gott, tí tað merkir, at man kann gera nakað við tað. Men partur er helst eisini tann hektiski gerandisdagurin, við langum døgum á stovni, tí bæði foreldur arbeiða 40 tíma viku. Men partur av forkláringini, hugsi eg, eisini kemst av mátanum vit liva og eru saman uppá.

Tað er ikki lætt at vera ungur í dag. Tað er nógv, ein skal fyrihalda seg til, og heimurin er ikki so einfaldur, sum hann einaferð var. Tað tykist, sum vit við tøknini eru flutt úr samfelagnum og inn í tann talgilda heimin.

Ung, sum gomul, sita vit alsamt meira frammanfyri skermar, og soleiðis sum vit hava skipað okkum við tøknini, tykist tað at vera alneyðugt at vera á netinum, fyri at kunna luttaka og fylgja við, tí her hava vit nógv av okkara dagliga samskifti og sambandi við onnur. Tað er eisini her, at vit vísa okkum fram, og heldur enn at spegla okkum í okkara medmenniskjum, er tað á hesum pallum, at ung í størri mun finna sínar fyrimyndir, og tað ger nakað við okkum.

Við tí seinmodernaða samfelagnum blívur alt alsamt meira individualiserað. Tað vil siga, at tørvurin hjá einstaklinginum verður settur í hásæti, heldur enn leitanin eftir einum felags besta. Tað er her, at vit fáa prestatiónssamfelagið, tað vil siga samfelagið, har vit verða mett eftir okkara avrikum, sum eisini hevur við sær sínar avbjóðingar. Tað er tá, at strembanin eftir tólvtalinum gerst so týdningarmikil.

Men eg hevði herfyri vitjan av nøkrum næmingum, sum spurdu meg, hvat eg helt um tólvtalið. Svarið var greitt, tí eg haldi ikki, at tað snýr seg um at fáa tann besta karakterin. Heldur snýr tað seg um at vera tann besti karakterurin. Men at gerast ein góður karakterur er torført, tá vit orsakað av skermunum liva so avbyrgd frá hvørjum øðrum. Tí hava vit tørv á fleiri sosialum rúmum, úti í tí veruliga lívinum, har vit kunnu koma saman, og her er margfeldi lykilin.

Fyri at kunna koma okkara avbjóðingum til lívs, hava vit tørv á fleiri sunnum og góðum felagsskapum. Fleiri rúmum, har vit kunnu læra at samstarva og at taka hædd fyri hvørjum øðrum, tí tað er soleiðis, at vit mennast og mentast. Tað er eisini her, at vit læra at koma okkara medmenniskjum við, og har vit síggja týdningin í at virða og at leggja í hvønn annan, og soleiðis blíva tann góði karakterurin.

Tað er frálíkt, at vit hava nógv frítíðartilboð innanfyri ítróttin, men øll tíma ikki ítrótt. Summi vilja heldur gera okkurt annað. Tí er tað týdningarmikið við fleiri vælvirkandi alternativum, har vit kunnu koma saman um eitthvørt, sum hugtekur okkum. Tess fleiri tilboðini eru, tess betri fevna vit um allan okkara ungdóm. Og tað eru júst hesi alternativini, sum nógv av tykkara limafeløgum og lokalfeløgum í stóran mun bjóða.

Um hugt verður at samgonguskjalinum, so stendur skrivað, at Samgongan ynskir at raðfesta eitt ríkt mentanarlív og frítíðarlív – ikki bert við ítrótti, men frítíðarfelagsskapirnir skulu eisini hava góðar karmar. Og lat tað verða fyri egna rokning, tá eg sigi, at hesi tilboð eiga at vera í betri javnvág, tí fáa vit ikki lyft teir felagsskapirnir, sum snúgva seg um annað enn ítrótt, hvat verður tá av margfeldinum?

Ein sunnur felagsskapur, har ein følir seg heima, skapar trivnað og er tryggur at vera í. Og júst tryggleiki og trivnaður er besti gróðrarbotnur til tað mótstøðuføri, sum ger okkum før fyri at yvirkoma tær avbjóðingar og ta mótgongd, sum vit uppliva aðrastaðni í lívinum. Og megna vit tað, so hava vit lættari við at búnast og mennast.

Í byrjanini nevndi eg nakrar av teimum avbjóðingum, sum vit í Barna- og útbúgvingarmálaráðnum arbeiða við, og hóast vit royna at gera tað vit kunnu, so hava tit ein stóran og týdningarmiklan leiklut fyri okkara børn og ungu. Tað vóni eg, at vit kunnu samstarva um, so vit í felag fáa einar Føroyar, har øll børn og ung, hava bestu fortreytir at liva.

Takk fyri.

Vestmanna, 17. mars 2023

Hátíðarhald ísv. at dagstovnaøkið í Vestmanna er tað fyrsta við ítróttaprofili

Góðan dagin øll somul og stóra takk fyri, at eg varð boðin við til hetta hátíðarhaldið í sambandi við, at dagstovnaøkið her í Vestmanna er vorðið tað fyrsta dagstovnaøkið í Føroyum, sum hevur fingið váttanarskrivað ein góðkendan ítróttaprofil. Í dag er ein hátíðardagur, har tit fáa prógv uppá, at tit nú eru staðfest sum eitt certificerað ítróttadagstovnaøkið.

Tá eg fekk hesa innbjóðing um at koma her til Vestmanna at siga nøkur orð til hesa hátíðarløtu, so var eg als ikki í iva, hesa løtu vildi eg sera fegin verða við til, tí hetta er eitt átak, sum eg eri sannførdur um kemur at hava sera jalig árin á børnini í Vestmanna.

Sum eg havi skilt hava tit á dagstovnaøkinum her í Vestmanna tað síðsta hálvt annað árið havt eina sera áhugaverda tilgongd, har tit hava ment tykkum frá at vera eitt sokallað vanligt dagstovnaøkið í Føroyum, til eitt dagstovnaøkið við einum heilt serligum profili við fokus á rørslu og ítrótt.

Eg eri sera fegin um, at tit á henda hátt leggja áherðslu á kropslig spøl, ítrótt og rørslugleði. Hetta er serliga viðkomandi í hesum tíðum, har tað av og á frættist, at børn í ov stóran mun uppliva, at foreldur teirra sita við snildtelefonum ella øðrum skíggjum, í staðin fyri eitt nú at spæla ella røra seg saman við sínum børnum. Harumframt at børn heilt niðri í vøggustovualdri kunnu sita ov nógv frammanfyri skíggja, har tey í staðin fáa høvi at røra seg og harvið mennast kropsliga.

Tit hava veruliga rós uppiborið fyri, at tit her í Vestmanna sum øki hava gingið undan sum tað fyrsta í landinum, og tað krevur bæði dirvi, hegni og áræði at bretta upp úr nýggjum og vísa á vegin fram fyri onnur øki í landinum.

Tað eru so avbera nógvir ágóðar okkara børn fáa við at røra seg. Fyrst og fremst menna tey seg kropsliga, og kroppurin hevur so sera gott av at vera aktivur. Somuleiðis er tað sera gagnligt fyri teirra sinn og sálarheilsu, tá tey saman við øðrum røra seg á alskyns hættir. Fólkaheilsuráðið hevur við síni ABC verkætlan fyri sálarligari heilsu víst á týdningin av at vera virkin saman og hugbundin, og tá børn stuttleika sær í ymsum rørsluspølum, tá eru tey sanniliga saman, hugbundin og virkin á gagnligan hátt.

Tað er sera umráðandi, at okkara børn so tíðliga sum møguligt fáa høvi at røra seg á alskyns hættir. Av náttúrunnar hond byrja vit longu sum pinkubørn at nýta okkara kropp, seinni læra vit at grulva og seinni at ganga og renna. Børn menna seg kropsliga við at nýta kroppin, og tað gera tey, tá tey røra seg. Við rørslu stimbrast teirra kropsligu sansir, og barnsins tilvitan um egnan kropp økist.

Mangan nýtist tað ikki hjá okkum vaksnu AT STIMBRA børn til at røra seg, tí tað gera tey aloftast av sær sjálvum, uttan at vit nýtast at gera nakað. Børnini kunnu t.d. síggja ein bólt, eina reiggju, ein rutsjibana, eitt danditræ o.s.fr. uttan at vit noyðast at siga við tey: ‘Far nú og sparka bóltin góði’, ella ‘far nú og klatra góða’, tí hetta gera tey ofta av sínum eintingum.

Sum vaksin, sum foreldur, sum bygd og sum land mugu vit gera umstøðurnar og karmarnar so góðar og eggjandi sum yvirhøvur møguligt til tess at geva børnunum møguleikar at røra seg. Í Tórshavnar kommunu har eg sjálvur eri búsitandi, er eitt gott dømi um hetta “Grasagarður”, ið er eitt stórt alment spælipláss til børn við alskyns avbjóðingum bæði til smærri og størri børn.

Í Vestmanna hava tit tykkara spæliøki, og eg ímyndi mær, at tykkara ítróttahøll møguliga er tykkara størsta ‘spælipláss’. Tað er ikki komið av ongum, at Vestmanna sum bygd er kend sum ein hondbóltsbygd, har tit hava fostrað sera nógvar hondbóltsúrmælingar. Nógvir evnaríkir hondbóltsleikarar úr Vestmanna hava gjøgnum árini bergtikið nógvar føroyingar og skapt frøði millum mangar hondbóltsfjepparar í Vestmanna. Tó er hondbóltsspælið eins og flest onnur spøl fyrst og fremst stuttligt, og vit mugu altíð verða varug við, at tað ikki bert snýr seg um at vinna, og sum samfelag eiga vit innan ítrótt at satsa uppá breiddina, har flest møgulig børn og ung skulu hava møguleika at gerast partur av sosiala felagsskapinum. Tað týdningarmesta er, at børnini trívast og mennast, soleiðis at tey støðast og ikki ov tíðliga fella frá. Vit vita jú bæði frá altjóða gransking og frá okkara egna Fólkaheilsuráðið, hvussu sunt og heilsugott tað er at verða partur av einum sunnum felagsskapi.

Sera stórur partur av smáu børnunum í Føroyum ganga á dagstovni, og tað er sera týdningarmikið, at okkara dagstovnar hava umstøður bæði úti og inni til børn at røra seg í. Innandura eiga børnini at hava atgongd til hóskandi stór og rúmlig høli, ið eru innbjóðandi og dragandi í mun til aktivt at røra seg, og allarbest at tey hava atgongd til eitt nú fimleikahøll ella ítróttahøll. Somuleiðis at tey uttandura hava góðar hentleikar og eitt nú spælipláss og vallir har tey kunnu røra seg.

Í hvussu so er, er tað av alstórum týdningi, at vit so TÍÐLIGA sum møguligt gera okkara ýtasta til tess at stimbra teirra hug og áhuga til at røra seg. Í mínum hugaheimi eigur tað at verða stuttligt og hugaligt bæði at spæla, røra seg og gera ítrótt. Í dagstovnum kunnu starvsfólkini námsfrøðiliga virka fyri, at rørsluspølini og ítróttavirksemi er fjølbroytt, áhugavert og væl skipað. Tað tykist mær sum um, at tit hava eitt vælvirkandi dagstovnaøki her í Vestmanna við dygdargóðum dagstovnum og starvsfólkum, tí her eru tit námsfrøðingar og hjálparfólk, ið eru um børnini, virkin og aktiv í mun til at fyriskipa og samskipa rørsluspøl og rørsluvirksemi.

Tað er frálíkt við námsfrøðiligum starvsfólkum á okkara dagstovnum, sum duga at skyna á, nær tað er best at lata børnini spæla sjálvi í fríum rørsluspølum, har børnini sjálvi fyriskipa, finna uppá og tillaga reglar o.s.fr. Samstundis sum tað aðrar ferðir eru starvsfólkini, sum fyrireika, fyriskipa og eftirmeta rørsluspølini og ítróttavirksemi.  Sjálvur haldi eg tað verða sera umráðandi, at børn fáa góðar upplivingar við rørsluligum virksemi, soleiðis at tey frameftir varðveita hugin til at luttaka í rørsluligum leikum. Við aktivt at fyriskipa og stýra aktivitetunum kunnu starvsfólkini tryggja, at øll børnini fáa eina góða uppliving, og at einki barn kemur at kenna seg uttanfyri, og harvið gerst uppgevandi og mótleys.

Í samgonguskjalinum stendur m.a., at samgongan vil menna dagstovnaøkið, og at meira tíð skal vera til námsfrøðiligt virksemi og trivnaðarskapan. Rørsluliga og kropsliga menningin hjá børnunum eigur at verða stimbrað so tíðliga sum møguligt í okkara dagstovnum, har tey vaksnu starvsfólkini skulu hava meira tíð saman við hvørjum einstøkum barni, og hetta vil hava gagnliga ávirkan á barnsins relatión til sín sjálvan, til hini børnini og til tey vaksnu. Barnið vil hervið fáa styrkt bæði sína krops- og sjálvsfatan.

Tað er umráðandi, at vit bæði sum foreldur og stovnar tíðliga stimbra okkara børn til dagliga rørslu, og her meini eg rørslu í breiðastu merking bæði við at ganga, súkkla, renna, dansa, svimja, íðka ítrótt o.s.fr. Við hóskandi rørslu fær barnið betri bindindi til at hugsavna seg og fordjúpa seg, og tað verður betri friður og ró í barnagarðsstovuni, tá tey skulu skulu lurta eftir felagsboðum, lurta eftir søgum ella arbeiða stillisliga við kreativum virksemi. Við áhaldandi at varðveita áhugan og hugin til rørslu, kann tað hjá barninum seinni í skúlatíðini verða við til at fyribyrgja skúlamøði og í staðin fremja skúlagleði, og sum vaksin verður tað minni yvirvekt, strongd og lívsstílssjúkur og í staðin lívsgleði...

Við hesum orðum vil eg ynskja tykkum hjartaliga til lukku við hesum heiðri, og eg vil ynskja tykkum øllum ein avbera góðan dag!:-) Takk fyri!

Røða hjá Djóna N. Joensen, landsstýrismanni, á aðalfundi Føroya Pedagogfelag

Góðu námsfrøðingar og hjálparfólk.

Fyrst av øllum vil eg takka fyri heiðurin at vera boðin við á aðalfund tykkara í ár at halda gestarøðuna!

Í dag er 11. mars, aðalfundur er, og í kvøld verður borðhald og í nátt dansur. Við vøku í morgin kunnu vit fegnast um, at Tjøldrini fara at koma, og hetta ber okkum boð um, at heitari vindar eru ávegis við lýggjari luft, og at tað fer at lýsna fyri degi…Eg eri sera sera spentur uppá komandi ljósari tíðir í mun til tað námsfrøðiliga økið…

Tykkum kunnugt hava vit skipað okkum í eitt heilt nýtt Barna- og útbúgvingarmálaráð. Hetta er skipað við íblástri úr Íslandi, har eitt líknandi ráð hevur verið í nøkur fá ár. Royndirnar úr Íslandi hava verið sera góðar, og í Føroyum eru vit farin undir eina líknandi tilgongd, sum verður skipað eftir leisti lagað til føroysk viðurskifti. Visiónin er, at Føroyar skulu verða tað besta staðið í heiminum hjá øllum børnum og ungum at vaksa upp í. Øll børn og ung skulu hava tryggar og góðar karmar, sum tey mennast og mentast í, til tess at tey blíva heil menniskju, sum kunnu liva og virka í einum rúmligum fólkaræðisligum samfelagi, har øll trívast og mennast.

Børn- og ung, sum hava tørv á hjálp og stuðli, skulu fáa tær neyðugu tænasturnar so tíðliga og munadygt sum møguligt, og tí skulu vit hava eina skilagóða fyriskipan, ið skal tryggja sameining og samskipan av fjølbroyttum tænastum. Vit hava javnan hoyrt um, at børn- og ung detta niður ímillum stovnar, skipanir og geirar. Hetta vilja vit fyribyrgja við okkara nýggju samskipan, har barnaverndarøkið og Gigni nú eru savnað saman við dagstovnaøkinum, útbúgving og gransking í nýggja Barna- og útbúgvingarmálaráðnum.

Tað týdningarmesta av øllum, sum vit áhaldandi mugu minna hvønn annan á, er, at BARNIÐ skal vera í miðdeplinum. So mugu vit fakfólk, stovnar og myndugleikar menna okkara skipanir kring barnið soleiðis, at tær gerast so smidligar, samansjóðaðar og samanhangandi sum til ber. Saman um barnið skulu vit varðveita og uppbyggja góðar og greiðar mannagongdir til frama fyri barnsins besta. Júst hetta var beinrakna heitið á tilmælinum, ið Dagstovnaráðið fyri kortum handaði mær. Í hesum sera viðkomandi áliti eru 15 tilmæli, ið kunnu verða við til at styrkja dagstovnaøkið. Bæði sum námsfrøðingur, og sum landsstýrismaður við yvirskipaðu námsfrøðiligu ábyrgdini av dagstovnaøkinum, havi eg seinastu tíðina gjølla nærlisið hetta frálíka álit við 15 tilmælum um, hvussu vit kunnu tryggja, at børn fáa góðar, tryggar og mennandi umstøður á dagstovnaøkinum.

Børn við serligum tørvi hava mína hægstu raðfesting, og í hesum sambandi vil eg styrkja Sernám og sernámsfrøðiligu tænasturnar á barna- og ungdómsøkinum. Børnini í Skúlanum á Trøðni skulu fáa bestu umstøður, har tað veruliga verður sett inn við námsfrøðiliga at stimbra tey so nógv sum yvirhøvur til ber, soleiðis at tey veruliga mennast og koma væl víðari í lívinum. Skúlin skal hava betri fysiskar umstøður, har millum annað ábøtur mugu gerast við at uppstiga skúlagarðin.

Á barnaverndarøkinum havi eg ætlanir um, at so nógv sum yvirhøvur gjørligt má gerast fyri at forða fyri, at børn ið verða sett heiman, verða flutt til Danmarkar. Tískil skulu okkara barnaverndarstovnar hjá landinum styrkjast munandi og fakliga uppstigast. Somuleiðis skal bøtast munandi um rættartrygdina og hjálpina til foreldur at børnum, ið verða sett heiman. Hetta kann ítøkiliga gerast við, at tað beinanvegin skal standa teimum í boði at fáa ein stuðulspersón knýttan at teimum, sum tey kunnu venda sær til við sínum ivamálum, spurningum og stúranum.

Flestum kunnugt er høvuðsavbjóðingin á námsfrøðiliga økinum í dag vantandi starvsfólkaorka. Hetta ger seg eisini galdandi á øðrum arbeiðsøkjum í samfelagnum, tó hetta er serliga galdandi á umsorganarøkinum, har tit starvast. Ein temafrágreiðing frá Búskaparráðnum á vári 2021 vísti, at tað fór at verða álvarsligur tørvur á starvsfólkum á vælferðarøkinum komandi árini. Tí varð sett gongd á eitt tvørgeiraligt arbeiði á embætismannastigi til tess at lýsa trupulleikarnar nærri og at koma við boðum uppá, hvat kann gerast fyri at tálma starvsfólkatrotinum, og fyri at tryggja, at tænastustøðið á umsorganarøkinum verður útint á fakliga fullgóðan hátt. Burturúr arbeiðinum kom frágreiðingin ‘Í góðum hondum’, har uppskot til loysnir eru orðaðar.

Henda samgongan tekur hesa avbjóðing í allarstørsta álvara, og vit hava nøkur ítøkilig boð uppá loysnir, sum kunnu styrkja námsfrøðiliga økið eins og umsorganarøkið sum heild.

Á námsfrøðiliga økinum er ikki bert talan um starvsfólkatrot, men so sanniliga eisini trot á útbúnum námsfrøðingum. Á dagstovnaøkinum liva vit til dømis enn ikki upp til ásetingina í dagstovnalógini um, at í minsta lagi 2/3 skulu vera námsfrøðingatímar og í mesta lagi 1/3 hjálparfólkatímar.

Sum tað fyrsta hava vit tískil raðfest upptøku av tveimum flokkum av námsfrøðilesandi á Námsvísindadeildini tey komandi árini, og longu í august í ár er ætlanin at taka upp tveir flokkar við námsfrøðilesandi, og pengar eru settir av í nýggja fíggjarlógaruppskotinum til at taka ein flokk inn afturat í august.

Í samráð við Námsvísindadeildina hava vit arbeitt við tilgongd at gera tillagingar í námsfrøðiútbúgvingini, soleiðis at størri dentur verður lagdur á dagstovnanámsfrøði, samstundis, sum serøkið verður styrkt í útbúgvingini.

Í hesi áðurnevndu tilgongd við at tillaga námsfrøðiútbúgvingina, hevur Pedagogfelagið verið til hoyringar. Hetta málið hevur eisini verið til viðgerðar í samstarvsráðnum fyri námsfrøðiútbúgvingina, har hetta málið somuleiðis er á dagsskrá til komandi fund í samstarvsráðnum tann 30. mars. Nevndin í Pedagogfelagnum hevur sítt umboð í hesum samstarvsráðnum, har møguleiki er at gera sína ávirkan galdandi í mun til at tillaga námsfrøðiútbúgvingina.

Harumframt vil eg arbeiða fyri at gera tað høgligari og lættari hjá hjálparfólkum at nema sær námsfrøðiútbúgving, eitt nú við meritútbúgving ella ískoytisskeiði. Ætlanin er at gera tað smidligari og skjótari hjá eitt nú starvsfólkum við hollum starvsroyndum at lesa til námsfrøðing. Hetta við at stytta um lestrartíðina, samstundis sum tað skal bera til at varðveita tilknýtið til arbeiðsmarknaðin. Kanningar í Føroyum hava jú eisini víst, at stórur áhugi er fyri hesum, um so er, tey kunnu arbeiða sum hjálparfólk ímeðan, og samstundis fáa góðskrivað arbeiðsroyndir.

Men tað loysir ikki alt við at útbúgva fleiri til námsfrøðiliga økið. Vit mugu avgjørt eisini bøta um arbeiðsviðurskiftini, arbeiðstíðina og starvsfólkanormeringina. Men vit sleppa heldur ikki uttanum spurningin um lønarviðurskiftini hjá teimum, ið starvast á námsfrøðiøkinum. Her vil eg sjálvur sum landsstýrismaður, og vit sum samgonga, arbeiða fyri einum lønarlyfti! Somuleiðis verður framhaldandi arbeitt við okkara nevndu ætlanum um at stytta arbeiðsvikuna.

Harumframt vil eg virka fyri at bøta um arbeiðsumstøðurnar við hóskandi krøvum til fysisku kringumstøðurnar bæði inni og úti, nøktandi tíð til námsfrøðiligt arbeiði og hóskandi starvsfólkaorku. Á serøkinum eitt nú á stovnum hjá Almannaverkinum, skulu teir námsfrøðingar, ið hava tíð, orku og umstøður at taka eitt eyka tørn, hava møguleika at taka eyka vaktir. Námsfrøðingar starvast á alsamt fleiri starvsøkjum, t.d. í skúlum og enntá á røktarheimum. Innan skúlaøkið eiga allir námsfrøðingar at vera javntstillaðir viðvíkjandi arbeiðsviðurskiftum og løn,

Onkuntíð hoyri eg frá fólki, at vit námsfrøðingar mugu tosa meira jaligt um okkara arbeiðsøkið, soleiðis at vit kunnu skapa betri umdømi, tign og virðing fyri okkara fakøki úti í samfelagnum. Alt gott um hetta. Eg haldi sjálvur, at vit áhaldandi eiga at vísa á avbera stóra menniskjaliga og samfelagsliga ágóðan og týdningin av okkara arbeiði.

Ítøkiliga kann hetta gerast við at vísa til granskingarúrslit, ið júst staðfesta henda veruleika, og sum kunnu veita próvførslu fyri, at hetta ikki bara eru leys uppáhald. Sum dømi kunnu serliga nevnast tvær stórar langtíðargranskingarverkætlanir, sum vísa á ta ávirkan, ið dagstovnar hava á lívið hjá børnum, bæði fyribils, men eisini sum frá líður seinni á lívsleiðini. Nærri kunning um hesar báðar kanningarverkætlanir eru m.a. at finna í áðurnevnda áliti frá Dagstovnaráðnum.

Somuleiðis hevur búskaparfrøðingurin og nobelprísvinnarin James Heckman víst á jaligu langtíðar fylgjurnar av dygdargóðum dagstovnum. Og hetta kunnu tit ’selja’ til politisku skipanina, tí her er altso eisini talan um BÚSKAPARLIGA ágóðan av ’íleggingum’ í okkara minstu børn….Júst í hesum døgum er Heri á Rógvu saman við embætisfólki úr Barna- og útbúgvingarmálaráðnum við í norðurlendskum arbeiðsbólki saman við embætisfólkum og granskarum úr hinum Norðurlondunum. Hesin arbeiðsbólkurin arbeiðir júst við hesum spurninginum um tær sosio-økonomisku fylgjurnar av dygdargóðum dagstovnum.

Vit kunnu eisini øll verða enn raskari til enn meira og oftari at varpa ljós á tær góðu søgurnar, sum tit dag og dagliga uppliva í tykkara arbeiði á námsfrøðiliga økinum. Eg eri sannførdur um, at hvør einasti ein av tykkum, sum er her í dag, við bara eitt lítið sindur av umhugsni, kemur til hugs um onkra søgu, ið vekir sterkar kenslur! Frásagnir um hendingar, har tú hevur gjørt nakað gott, har tú hevur gjørt TAÐ GÓÐA fyri onnur menniskju. Hvat var orsøkin til, at tú valdi júst námsfrøðiyrki? Er svarið ikki ofta, tí tað er so meiningsfult at royna at gera tað rætta og góða fyri onnur menniskju! Hvør tann einasti ein av tykkum, sum eru til staðar her í dag, tað veri seg tit, sum starvast innan barnaøkið, ungdómsøkið, almannaøkið, sosialøkið, serøkið, eldraøkið, skúlaøkið, í frítíðarskúlum og í stovnum innan almannaverkið o.s.fr. Hvør sum ein gera tit hvønn tann einasta dag nakað munagott fyri tykkara medmenniskju, har tit við tykkara fakførleikum, umsorgan og empatisku evnum veruliga røkka teimum og eru við til at skapa størri meining, innihald og dygd í teirra lívi!

Eg var so heppin at verða boðin við til aðalfundin hjá fakliga áhugabólkinum Dagstovnanámsfrøði í Føroyum, og har gjørdist eg serliga fegin at síggja, hvussu ófør tey eru til at fortelja tærgóðu, gevandi og læruríku søgurnar frá veruliga arbeiðslívinum, bæði í facebookbólkinum, men eisini í teirra blaðútgávu. Eg kundi staðið her allan dagin og greitt frá jaligum, gevandi og áhugaverdum frásøgnum frá arbeiðinum á námsfrøðiliga økinum, men tit skulu víðari í skránni.

Tó kann eg nevna eitt dømi afturat, sum eisini hevur alstóran týdning, og tað er málið, málmenningin og samskifti sum heild. Tað hevði nevniliga stóran týdning fyri meg at fáa hetta við í samgonguskjalið, at meira tíð skal vera til námsfrøðiligt virksemi, trivnaðarskapan og málsliga menning millum børn.

Leygardagin 14. januar var eg til sera spennandi tiltak hjá felagnum Føroyamál, har evnið var ‘Børnini og mál okkara’. Umframt áhugaverdu framløguna hjá Sissal Rasmussen um orðfeingi og orðtøku hjá smábørnum, var tað sera upplyftandi at hoyra námsfrøðingin Kristu Hvannastein siga frá, hvussu tey arbeiða við menning og upplestri hjá smábørnum á stovni. Tað er sera hugaligt, tá vit deila vitan og ríka hvønn annan við íblástri og egnum royndum. Í hesum sambandi er tað sera umráðandi, at vit sum myndugleikar, ið varða av námsfrøðiliga økinum, tað veri seg bæði lands- og kommunumyndugleikar, at vit LURTA eftir tykkum, tykkara royndum og søgum. Tí tað eru jú TIT, sum arbeiða á ymsu økjunum, sum hvønn tann einasta dag á eygnahædd eru saman við og um okkara børn, ungu, eldru og um tey við serligum tørvi.....

Somuleiðis fegnist eg stórliga um jaligu søgurnar og greinarnar, sum javnan eru at lesa í Pedagogblaðnum, her eru tekstir, ið sanniliga geva hugskot, vitan og íblástur til okkum námsfrøðingar.

Stóra tøkk til tykkum í nevndini í Pedagogfelagnum fyri tykkara megnar arbeiði til frama fyri limirnar í felagunum, og í heila tikið takk fyri tykkara arbeiði fyri tí námsfrøðiliga økinum sum heild.

Tað er sera gleðiligt við aktivum og arbeiðssomum fólkum í nevndini.

Sjálvur síggi eg fram til komandi dagar nú tað fer at vára og lýsna, har millum annað arbeiðsbólkur skal setast at arbeiða við áliti í mun til komandi endurskoðan av dagstovnalógini, nýtt dagstovnaráð fer at verða sett og saman við avvarðandi stovnum og myndugleikum fara vit saman at menna námsfrøðiliga økið sum heild. Tit námsfrøðingar eru bulurin undir okkara vælferðarøki, og tað er sera umráðandi, at vit sum samfelag tryggja tykkum góðar arbeiðsumstøður, soleiðis at tit støðast, mennast og trívast í tykkara starvi.

Her at enda vil eg ynskja tykkum øllum ein framhaldandi góðan aðalfund, eitt gott borðhald, og sum heild vil eg ynskja tykkum blíðan byr í komandi tíðum!...

Takk fyri øll somul - eg ynski tykkum ein framhaldandi góðan aðalfund!

Góðu orðblindalærarar og tit í orðblindalærarafelagnum!

Takk fyri innbjóðingina og høvi at siga nøkur orð um ætlanir og hugsjónir mínar innan orðblindaøkið.

Fyrst fari eg at takka tykkum almikið fyri, at tit javnt og samt gera vart við økið. Eisini fari eg at takka fyri tykkara eldhuga og stóra lut at veita lesi- og skriviveikum og orðblindum munagóða tænastu og hjálp.

Lesing er lykil til vitan og atgongd til skrivaða orðið, sum er grundarsteinur í fólkaræðinum og okkara virkna luti sum borgarar.

Samfelagsmenningin setir alsamt størri krøv til útbúgving og fakligan førleika, tí lærdómur, har serliga lesing og skriving eru lykilin ella amboðið, sum er grundarlagið hjá tí einstaka fyri virkin at kunna taka lut í arbeiðslívi og verða partur av samfelagsmenningini. Hetta er galdandi fyri bæði ung sum eldri, tí arbeiðsuppgávurnar broytast, og eftir- og endurútbúgving er í mongum førum ein fortreyt fyri at menna okkara førleikar í arbeiðslívinum og at luttaka í samfelagslívinum sum heild.

Tí er tað so umráðandi, at børn, ið eru orðblind og lesitarnað sum heild fáa holla fakliga og námsfrøðiliga hjálp so tíðliga sum til ber. Fólkaskúlin hevur her ein stóran leiklut og ábyrgd av at tryggja, at orðblindir næmingar fáa serligar venjingar og amboð at menna sín lesiførleika. Hetta er samstundis fortreyt fyri, at orðblindir næmingar kunna luttaka í framhaldandi skúlagongd í vinnu- og miðnámsútbúgvingunum og seinni í hægri lestri og eisini fortreyt í allarflestu vinnugreinum.

Og ikki minst kann tað ávirka sjálvsvirðið hjá tí einstaka, bæði børnum og vaksnum, ikki at hava nøktandi lesi- og skriviførleika. Lesitarn m.a. orðblindni ávirka møguleikar og frælsið hjá tí einstaka at velja bæði útbúgving og arbeiði.

Fyri bara nøkrum áratíggjum síðani fekk ein lesi- og skriviveikur ella orðblindur lítla og onga hjálp, um ikki onkur einstakur lærari, sum visti nakað um fyribrigdið, var í nánd. Tey allarflestu av hesum børnum og ungum fingu als ongan hjálp, og hetta kom at ávirka teirra virkisføri alt lívið. Tíbetur er nógv hent á økinum, og vit hoyra um fleiri og fleiri sólskinssøgur, har børn og ung hava fingið skikkaða hjálp. Og tað er ikki minst tykkum, sum sita her í dag, at takka fyri.

Allarmest fegnist eg um ta hugburðsbroyting, sum er farin fram tey seinastu nógvu árini innan orðblindni.

Málið, vit hava sett okkum, er, at orðblindir næmingar fáa javnbjóðis skúlagongd og útbúgving sum aðrir næmingar, men spurningurin er, hvussu langt er rokkið. Hetta setur krøv til, at fyriskipanir eru í øllum skúlaverkinum bæði í fólka-, vinnu- og miðnámsskúlum og eisini innan hægri lestur, og at samstarv er um skiftið frá einari skúlaskipan til aðra.

Samskiftisøkið við tøkniligu menningini er broytt við rúkandi ferð seinastu árini. Hetta ger, at orðblind við hjálp av tøknini, saktans kunnu vera sjálvhjálpin og liva og vera virkin á jøvnum føti við onnur. Millum heilt stóru framstigini er teldutalan og “ræddarkennarin”, Ravnur.

Ravnur hevur ein týðandi leiklut í at menna føroyska talu til tekst. Man kann siga, at nú er “forarbeiðið” gjørt. Vit kunnu siga, at grundstykkið er planerað og stoypt, nú manglar so at fara ígongd við 2. byggistig at gera tilfarið til brúkbart amboð. Sum tit allarhelst vita, so hevur Nám yvirtikið ábyrgdina av IntoWords í januar 2023 og hava tey saman við Vitec ment skipanina, so hon kann virka á fleiri pallum.

Alt verður ikki gjørt eftir einum degi, men ein samskipan er neyðug so skjótt sum til ber fyri at fáa tann tøkniliga partin at virka og samvirka. Tøkniligu amboðini eru so umráðandi hjá tí orðblinda. Vitanin og tøknin broytast alla tíðina, nýggj gransking og nýggj amboð verða løgd fram, og tað er trupult hjá tí einstaka læraranum at fylgja við, tí er tørvur á serkønum innan øki, sum hava orðblindni sum eitt av sínum høvuðsarbeiðsøkjum.

Vit eru í holt við at prenta DVO´ina, sum verður tøk hjá tykkum at nýta í prentaðari útgávu. Harumframt hava vit sett sjøtil á arbeiðið at gera eina orðblindatest til vaksin, sum eisini er ætlað at nýta í hádeild.

Seinasta tilfarið, sum er givið út og er tøkt hjá skúlunum, er orðblindatest, mál og minnisroyndir til miðdeild 5.-6. fl., sum vónandi er ein hjálp í arbeiði tykkara.

Førleikastovur vóru frá skúlaársbyrjan í 2012 skipaðar í øllum skúlum, sum hava 50 næmingar og fleiri. Smærru skúlarnir eru eftir serligari skipan knýttir at einum størri skúla. Starvsøkini og arbeiðstíðin í førleikastovuni eru ikki broytt munandi hesa tíðina, ið førleikastovurnar hava virkað. Vit hava tikið málið til viðgerðar í ráðnum og vilja virka fyri, at ábøtur verða gjørdar, men eg kann tíverri ikki í løtuni játta, at tímatalið til orðblindaøkið verður hækkað til komandi skúlaár.

Hóast stór tøk eru tikin á lesiøkinum, og nógvir lærarar hava tikið serútbúgvingar og nú manna sterkar førleikastovur, er eingin ivi um, at Barna- og útbúgvingarmálaráðið eisini í framtíðini alsamt má skipa fyri eftirútbúgvingum á hesum økinum. Eg havi tikið stig til at greina eftirútbúgvingarøkið, og seta eina arbeiðsbólk at lýsa tørvin og gera raðfestingar innan økið, og har er orðblindalæraraútbúgvingin tikin við.

Uppgáva tykkara er stór. Tit eru drívmegin, fakligi ráðgevin og kveikjarin innan orðblindni á staðnum. Eg ásanni, at tað er eitt ógvuliga umráðandi øki, ið tit arbeiða við, og eg skilji væl, um tit halda, at tað bæði eru ov fáar hendur og ov lítil tíð til økið.

Samanumtikið kann eg siga, at eg veit, at vit hava eitt sera gott grundstøði at arbeiða víðari útfrá. Vit hava fakligan áhuga, vit hava vitan, tilfar og tøkni.

Latið okkum halda áfram at arbeiða fyri, at allir okkara borgarar fáa líka góða atgongd til tað ríkidømi, sum liggur í skrivaða orðinum og útbúgving. Og latið okkum halda fram at menna møguleikar, so øll fáa somu atgongd til samskifti, sum í síðsta enda er tað, sum bindur okkum saman og mennir okkum sum menniskju og samfelag!

Takk fyri.

Røða hjá landsstýrismanninum til SkúlaFM Finaluna í NLH, 24. februar 2023

Góðu næmingar, góðu lærarar og góðu øll tit onnur, ið eru møtt her í dag til skúlaFM finaluna 2023. Til tykkum øll vil eg siga, at eg í dag eri sera glaður og takksamur fyri, at tit øll so ella so hava verið við til at fáa í lag hetta megnar tiltak!

Eg takki hjartaliga fyri høvið at bera tykkum øllum eina heilsan her í dag!

Ein serstøk tøkk vil eg bera tykkum í Íverksetarahúsinum fyri tykkara áræði og framfýsni í sambandi við at fyrireika og stuðla hesum tiltaki.

Hetta tiltak prógvar, at tit í Íverksetarahúsinum eru tilvitað um týdningin av, at vit tíðliga og á ungum árum, stimbra okkara børn og ungu til íverksetan.

Eg haldi sjálvur, at vit so tíðliga sum gjørligt - í okkara barnagarðum eins og í grunddeildini í fólkaskúlanum, eiga at skapa karmar og umstøður, sum lofta og stuðla børnunum, tá tey fáa nýggj, kreativ og slóðbrótandi hugskot.

Vit mugu fyri alt í verðini ikki køva teirra eldhuga, tá tey við áhuga brenna fyri onkrum ávísum. Tað kann t.d. vera eitt barn, ið fær eitt fantastiskt og slóðbrótandi hugskot, sum vit vaksnu ikki tora ella megna at lofta, ið so ger, at barnið gevur upp tankan, og sigur ”gott er, lat fara, tað er sikkurt bara okkurt galið við mær og mínum tankum, nú tá tey vaksnu ikki stuðla mær…’

Eg minnist sjálvur, tá eg einaferð sum námsfrøðingur arbeiddi í einum stovni, har vit í eini stovu høvdu eitt trummusett. Tann eini drongurin vildi mestsum allatíð spæla trummur, men umstøður á stovninum gjørdu, at tað ikki altíð var so lætt at siga ja til drongin. Eg fekk tó skipað tað soleiðis, at drongurin fekk ríkiligt høvi at spæla trummur, og glaður var eg fyri tað, nú tá eg umleið 10 ár seinni møtti honum og visti, at hann í dag er ein av allarbestu trummuspælarum í Føroyum!

Hetta vitnar samstundis um, hvussu ótrúliga týdningarmikið tykkara starv er, hjá tykkum, ið dag og dagliga eru um og saman við okkara børnum, og hvussu stóra ávirkan tit kunnu hava á okkara framtíðar samfelagsborgarar. Samstundis er hetta  enn ein áminning um, at vit eiga at geva musisk-kreativu lærugreinunum í skúlanum ta rúmd og tyngd, ið er neyðug.

At børnini eisini sleppa at royna seg við hondunum, at sansa, byggja, trumma, smíða, dansa, syngja, matgera, klippa, klistra, líma, skapa eo.s.fr.

Í skúlanum mugu vit somuleiðis loyva næmingunum at seta undrandi og forvitnisligar spurningar, sum teir møguliga eftirfylgjandi vilja kanna og granska. Í bókligu lærugreinunum eiga næmingarnir eisini at fáa høvi at arbeiða tvørfakligt, eisini við øðrvísi og fjølbroyttum arbeiðshættum.

Tit ungu, sum í morgun fara at leggja fram tykkara hugskot. Til tykkum vil eg fyrst og fremst siga, at eg eri sera glaður fyri at fáa hetta høvi, at siga nøkur orð til tykkum.

Eg eri nevniliga sera sera spentur at síggja og hoyra nærri um tykkara hugskot.

Tað er avbera gleðiligt, at tit eru heili nýggju bólkar, sum í dag hava dirvi, ágrýtni og áræði at presentera tykkara arbeiði.

Tit koma øll somul, sum taka lut her í finaluni í dag, á ein ella annan hátt at vinna nakað – so ella so. Í hvussu so er vinna tit øll mína virðing og viðurkenning, fyri ta tíð og orku, sum tit hava lagt í alt hetta arbeiði, sum eg veit liggur handan tað úrslit, sum vit í dag verða vitni til.

Eg eri takksamur fyri tykkum ungu og stoltur av, at tit eru so røsk, dugnalig og djørv.

Tit ungu síggja ofta heimin við frískum eygum og opnum sinni, og eg trúgvi tit mangan síggja møguleikar, har vit vaksnu síggja forðingar.

Tað er tó mangan ikki nokk ’bert’ at síggja nýggjar møguleikar, um ein ikki torir at leypa útí og granska djúpa dýpið, og um ein í staðin víkir við at klatra, har garðurin er lægstur. Tað krevst eisini dirvi til tess at tora at hugsa stórar tankar, og til at lata nýggjar tankar vera verandi á flog, og tað kann kennast ókent og ótrygt við heilt nýggjum og óvanligum tankum.

Hugflogið hjá okkara vinum fær hug at fara á flog, tá vit varðveita og stimbra teirra áhuga og forvitni. Við hesum orðum vil eg somuleiðis vísa á týdningin av samstarvi, tí eg eri sannførdur um, at alt tað arbeiði, ið liggur til grund fyri tykkara framløgur í dag, hevur sett stór krøv til tykkara samstarvsevni, har tit hava lært at samskipa tykkara uppgávur, tykkara ábyrgdarøki og arbeiðsbýtið í bólkinum.

SAMAN hava tit ment tykkara hugskot við boðum uppá, hvussu tit meta tykkara hugskot í veruleikanum kundu verið sett í verk.

Hetta hevur sett krøv til tykkara kreativitet, samstarvsevni, evni at arbeiða sjálvstøðugt, at leggja fram o.s.fr. Við øllum hesum í huga, eri eg ikki í iva um, at tit øll somul longu nú, hava lært eina rúgvu ígjøgnum hesa tíðina.

Eg ímyndi mær eisini, at tit øll hvør í sínum lagi, hava møtt forðingum og avbjóðingum á leiðini. Men tað at tit nú eru her í dag, tilreiðar at leggja fram, tað sigur mær, apropos at vinna, at tit hava yvirvunnið tykkara forðingar, og at tykkara loysnir hava vunnið á tykkara avbjóðingum/trupulleikum.

Eg vóni, at tit eisini seinni í lívinum, vilja dríva á við at gera tykkara dreymar til veruleika, har tykkara drívmegi kemur at dríva tykkum fram á leið. Vit vaksnu vita av royndum, at lívið er upp og niður. Onkuntíð náa vit á mál, aðrar tíðir ikki, týdningarmest er ongantíð at lata vónina doyggja, og at hjálpa hvør øðrum í mótgongd.

Barna- og útbúgvingarmálaráðið hevur stuðlað SkúlaFM síðani tað byrjaði fyri 13 árum síðani, og sum landsstýrismaður eri eg ógvuliga tilvitaður um týdningin av íverksetaraátøkum.

Nýhugsan og nýskapan eru ikki bara mótaorð, og eitt sterkt íverksetaraumhvørvi kemur ikki av sær sjálvum, men krevur hinvegin, at neyvar fortreytir verða lagdar og støðugt lagaðar.

Í dag hava vit m.a. SkúlaFM, Íverksetarahúsið í Klaksvík, Hugskotið í Havn og FabLab norðuri á Kambsdali og suðuri í Vági.

Í fámentu Føroyum hava vit tørv á øllum góðum kreftum, og tað eigur ikki at verða nøkur forðing at búgva í einum lítlum landi við stórum møguleikum.

Framtíðin er opin fyri tykkum við nærum MARKLEYSUM menningarmøguleikum.

Samstundis eru tað í alheims samfelagnum alskyns avbjóðingar, sum tit í framtíðini kunnu verða við til at loysa, t.d. náttúrutilfeingið, ójavna býtið, veðurlagsbroytingar, flóttafólkastreymar, inflatión og matvørukreppur.

Fyrr var tað nærmast óhugsandi, at ein føroyingur skuldi hava møguleika at vinna altjóða eurovision….

so nei, tað er heldur ikki óhugsandi, at ein føroyingur einaferð kemur við loysnum upp á stórar altjóða samfelagsligar avbjóðingar í framtíðini!...

1000 takk fyri, at eg fekk hetta høvi at heilsa uppá tykkum øll…

Góða eydnu í dag og góða eydnu víðari á tykkara lívsleið. Takk fyri.

Røða hjá Djóna Nolsøe Joensen, landsstýrismanni, í sambandi við tiltak, sum Føroyamál skipaði fyri í Skúlanum við Streymin tann 14. januar 2023.

Evnið var "Børnini og mál okkara" 

Góðan dagin øll somul og stóra takk fyri, at eg varð boðin við til hetta tiltakið við evninum ”Børnini og mál okkara”!

Fyrst av øllum vil eg senda eina hjartans tøkk til tykkum í felagnum Føroyamál fyri tykkara áhaldandi arbeiði til tess at varðveita og menna okkara móðurmál. Tað føroyska málið er ment gjøgnum fleiri hundrað ár, málið er livandi og broytiligt, og okkara móðurmál má framhaldandi verjast og mennast, og í hesum sambandi er tykkara arbeiði als ikki til fánýtis. Eg eri vísur í, at tykkara árligu átøk og tiltøk sanniliga eru okkara móðurmáli at gagni.

Longu inni í móðurlívinum hoyra vit ofta móðurmálið hjá okkara móður, og eitt tað fyrsta vit hoyra, tá vit koma út í henda heim, er tað føroyska móðurmálið. Summi vilja verða við, at tað føroyska málið er hótt, og tað hoyrist við hvørt millum manna, at fleiri og fleiri børn og ung brúka ensk orð, og at tað enska málið er so dominerandi/ráðandi á talgildum pallum, har okkara børn og ungu reika.

Tað frættist somuleiðis, at børn í ov stóran mun uppliva, at foreldur teirra sita við snildtelefonum ella øðrum skíggjum, í staðin fyri at tosa við børn síni, og enntá, at børn heilt niðri í vøggustovualdri sita ov nógv frammanfyri skíggja. Skíggjatíðin hjá børnum má avmarkast, og í staðin eigur meira tíð at verða nýtt í samveru og málsligum samskifti við onnur menniskju.

Tó tykist veruleikin soleiðis háttaður, at børn og ung nýta nógva tíð á talgilda netinum, og umráðandi er, at børnini ikki føla seg illa ella skeiv, tá tey hava sínar løtur við talgildum tólum. Men vit mugu stremba eftir, at tey ikki í ov stóran mun bert hoyra fremmandamál, og tískil er tað sera týdningarmikið, at vit í Føroyum raðfesta at framleiða dygdargott talgilt tilfar á okkara móðurmáli.

Í hvussu so er, er tað av alstórum týdningi, at vit so TÍÐLIGA sum møguligt gera okkara ýtasta til tess at menna móðurmálið hjá okkara børnum. Tess vegna eri eg sera glaður og takksamur fyri, at tit, við hesum tiltaki, seta sjóneykuna á tað føroyska málið hjá okkara smáu børnum. Í dag eri eg sera spentur at hoyra, hvussu vit kunnu menna málið hjá smábørnum.

Eg síggi fram til at hoyra Kristu Hvannastein greiða frá, hvussu hon sum námsfrøðingur arbeiðir við menning og upplestri hjá smábørnum á stovni. Sjálvur haldi eg tað verða sera umráðandi, at børn fáa góðar UPPLIVINGAR við at hoyra søgur og upplestur.

Somuleiðis gleði eg meg til at hoyra Sissal Rasmussen, tá hon fer at tosa um orðfeingi og orðtøku hjá smábørnum, sum hon hevur granskað í.

Sum útbúgvin námsfrøðingur, og sum nýggjur landsstýrismaður í Barna- og útbúgvingarmálum, fegnist eg serliga um, at Felagið Føroyamál hesu ferð vendir sær til teirra, ið fáast við smábørn.

Í samgonguskjalinum stendur m.a., at “Samgongan vil menna dagstovnaøkið. Meira tíð skal vera til námsfrøðiligt virksemi, trivnaðarskapan og málsliga menning millum børn. Júst við hesum at raðfesta meira tíð og resursir til málsliga menning millum børn, hava vit í samgonguni lagt stóra áherðslu á týdningin av, at okkara børn menna sítt mál, sítt móðurmál og harvið síni evni at samskifta. Tað er sera týdningarmikið, at vit sum samfelag seta inn so tíðliga sum møguligt, soleiðis at okkara framtíðar ættarlig longu frá barnsbeini gerast glað, errin, áhugað og góð við okkara móðurmál.

Henda menning kann ítøkiliga byrjað so tíðliga sum møguligt í okkara dagstovnum, har tey vaksnu starvsfólkini hava meira tíð saman við hvørjum einstøkum barni, har børnini kunnu spegla seg í tí vaksna, soleiðis at børnini kenna seg hoyrd, sædd og skilt av umverðini/umheiminum. Við meira tíð til nærveru, málsliga menning og samskifti vil einstaka barnið samtýðis fáa ment sínar relatiónsførleikar, og hetta vil hava gagnliga ávirkan á barnsins relatión til sín sjálvan, til hini børnini og til tey vaksnu. Barnið vil hervið fáa styrkt sína sjálvsfatan, har tað vil kenna seg trygt í sínum samskifti við onnur menniskju.

Nógvir dagstovnar gera í dag eitt megnararbeiði í sambandi við at menna málið og samskiftisførleikarnar hjá okkara børnum, og við tí avmarkaðu tíð tey hava, nýta bæði námsfrøðingar, hjálparfólk og onnur starvsfólk alskyns professionel amboð, tilfar, háttaløg v.m. til tess at styrkja málsligu førleikarnar hjá okkara børnum. Eitt nú hava nógvir dagstovnar havt sera góð úrslit, har tey hava upplivað stóra málsliga framgongd og menning hjá børnunum á teirra stovni, eftir at tey dúgliga hava arbeitt við TRAS (Tidlig Registrering Af Sprogudvikling).

Tað eru tíbetur nógv, ið veita sítt íkast okkara móðurmálið at frama, men nú vil eg geva orðið til tykkum, og við hesum orðum vil eg ynskja tykkum øllum eitt avbera gott og væleydnað tiltak. Takk fyri!

Røða hjá Djóna Nolsøe Joensen, landsstýrismanni, á aðalfundi hjá Yrkisfelagnum Miðnám 20. januar 2023

Góðu øll somul,

Fyrst og fremst stóra tøkk fyri innbjóðingina, at flyta fram eina stutta røðu til aðalfundin hjá tykkum.

Tykkara lutur liggur ikki eftir, og hava tit ein hin størsta leiklutin at útbúgva okkara ungu og fyrireika tey til hægri og framhaldandi lestur, bæði her heima og uttanlands. Tit eru við til at geva teimum týðandi førleikar til at luttaka og virka í einum alsamt meiri kompleksum heimi, ið setir teimum og okkum øllum alsamt størri krøv.

Sum heild kunnu vit siga, at undir eini miðnámsútbúgving búnast næmingar nógv, og eru tit við til at geva næmingunum ítøkiligar fakligar førleikar, ið teir kunnu brúka víðari. Men ikki bara eru tit við til at geva næmingunum ítøkiligar fakligar førleikar, tit eru eisini við til at geva næmingunum neyðugu amboðini til at hugsavna seg, støðga á og hugsa sjálvstøðugt, kritiskt og reflekterandi í eini tíð, har alt gongur skjótari og skjótari og evnini hjá okkum øllum til hugsavnan eru avbjóðað av eitt nú sosialum miðlum og skjótari, og kanska stundum, yvirfladiskari vitan.

Frá tykkum fáa næmingarnir amboðini til veruligt djúphugsni.

Hvørjar eru ætlanirnar fyri gymnasiala miðnámsskúlaøkið komandi árini?

Hetta er helst átrokandi spurningurin tey flestu, sum starvast á økinum, seta sær, tá ein nýggj samgonga tekur við. Og í hesum førinum er eisini talan um eitt nýtt aðalráð, Barna- og útbúgvingarmálaráðið. Her verður brotið upp úr nýggjum, og er talan um eina heildarhugsan, har børn og ung veruliga eru í miðdeplinum, tvørturum siðbundnu geirarnar.

Útbúgvingarøkið í síni heild hevur høga raðfesting í samgonguskjalinum. Samstundis má staðfestast, at nógv fyrireikandi arbeiði er gjørt frammanundan, og hevur samgongan sett sær sum mál, at seta í verk gjørd tilmæli.

Seinasta stóra endurskoðanin av gymnasialu miðnámsútbúgvingunum var sett í verk við lógini um gymnasialar miðnámsútbúgvingar frá 2012, tá skipanin við útbúgvingarbreytum varð sett á stovn. Síðani eru onkrar tillagingar gjørdar, men gymnasiala miðnámsútbúgvingarskipanin virkar enn eftir somu lóg. Ongar ætlanir eru um nakra kollelvelting av skipanini, men í samgonguskjalinum stendur yvirskipað, at:

“Miðnám og yrkismiðnám skulu støðugt eftirmetast og gjørd tilmæli setast í verk”.

Her verður hugsað um bæði gymnasialu miðnámsútbúgvingarnar, eins væl og yrkisútbúgvingarnar.

Nøkur møgulig átøk, ið arbeiðast skal víðari við, eru:

• Endurskoðan av fyrireikingarbreytini. Hugsanin er, at breytin eisini kemur at virka sum ein ískoytisútbúgving til eitt nú yrkisútbúgvingarnar, heilsuhjálparaútbúgvingina og námshjálparaútbúgvingarnar. Her ber til at gera fakpakkar, ið kunnu takast upp á stutta tíð og eru snikkaðir saman soleiðis, at teir lúka upptøkutreytirnar til viðkomandi framhaldsútbúgvingar. Til dømis ein heilsuhjálparapakka, ein námshjálparapakka og so framvegis. Umframt at fyrireikingarbreytin framvegis verður til sum ein sjálvstøðug útbúgving.
• Lívlong læring og hugsanin um, at eingir blindvegir eiga at vera í útbúgvingarskipanini eru sjálvt grundarlagið undir áður nevndu endurskoðan.
• Átøk frá trípartasemjuni millum arbeiðsgevarar, arbeiðstakarar og tað almenna frá 2019 skulu setast í verk sambært samgonguskjalinum. Eitt møguligt átak er EUX, ið er ein sonevnd yrkisgymnasial útbúgving, har næmingurin við útbúgvingarlok bæði fær gymnasialan og yrkisligan førleika. Tað vil siga, góðar møguleikar fyri framhaldandi lestri samstundis sum at hann fær eitt sveinabræv, ið hann kann nýta beinleiðis í arbeiðslívinum. Her er ein møguleiki, at fyrireikingarbreytin kann vera gymnasiali parturin av eini yrkisgymnasialari útbúgving.
• Støðug eftirmeting av námsfrøðiligu útbúgvingini av miðnámsskúlalærarum, ið bæði fevnir um lærarar og gymnasialu og yrkisligu miðnámsútbúgvingunum.
• Íverksetan av tilmæli frá 2021 frá arbeiðsbólki um ung við sálarligum og sosialum avbjóðingum og útbúgving. Tilmælið kemur við boðum upp á loysnir til, hvussu ung við sálarligum og/ella sosialum avbjóðingum megna at fullføra miðnám. Tilmælið tekur útgangsstøði í verandi tilboðum og skipanum, men kemur við boðum uppá, hvussu hesar betri fáast at virka fyri hesum endamálið. Her er talan eitt nú um at nágreina leiklut, uppgávuábyrgd og markamót hjá lestrarvegleiðingini, toymisskipanini, Sernámi og mentorskipan í hesum sambandi. Umframt at gera lívsmeistran til part av lærugreinunum lestrarmenning og ítróttur/heilsa.
• Sum heild ynskja vit eisini at endurskoða og dagføra verandi regluverk, har tørvur er á tí. Og har hava tit ein týðandi leiklut í at vísa okkum á, hvar tørvurin er størstur.

Sum landsstýrismaður í barna- og útbúgvingarmálum er ynski mítt, at tit eisini vera hoyrd og tikin við, tá møguligar broytingar eru í umbúnað. Tit sita við virðismiklari vitan, ið vit ikki kunnu vera fyri uttan, tá endurskoðanir skulu gerast og tilmælir setast í verk.

Og við hesum fáu orðum fari eg at takka fyri høvið at hitta tykkum!

Takk fyri.